De gemeente Harlingen vecht tegen de komst van fastfoodketens in de gemeente. Dat is een ‘david en goliath’-strijd, zegt wethouder Erik de Groot, want juridische instrumenten missen om dergelijke ontwikkelingen tegen te houden. Toch blijft hij zoeken naar mogelijkheden, want het is volgens hem oneerlijk dat de uitbater winst maakt, en de gemeente opdraait voor de maatschappelijke kosten.
Erik de Groot is sinds augustus 2020 wethouder met onder meer de portefeuilles ruimtelijke ordening en gezondheid. Deze thema’s schuren in de praktijk regelmatig.
Met een verleden in het bedrijfsleven, zegt de wethouder vooral gewend te zijn om multidisciplinair te werken. Dit probeert hij dan ook met beide dossiers onder zijn arm. Zijn buiten de gemeente meest bekende casus als wethouder: de komst van een tankstation, gepaard met twee fastfood-aanbieders.
Dit interview is een tweede deel in een reeks gesprekken met wethouders over de gezonde leefomgeving. Lees hier het eerdere interview met de wethouder uit Utrecht.
Wat houdt een gezond Harlingen voor u in?
‘We komen als Harlingen van ver, als gemeente met veel sociaal-zwakkere wijken die op gezondheid laag scoren. Harlingen kent nog te veel mensen met overgewicht, mensen die te veel roken en drinken.’
‘Op basis van gezondheidsmonitor van de GGD Friesland worden we stukje bij beetje gezonder, maar landelijk doen we het niet goed. Een gezond Harlingen betekent deels dat je inwoners in de gelegenheid stelt om met die leefstijlen te breken door een gezondere leefomgeving aan te bieden.’
‘Een deel van de gezondheidsproblematiek ligt ook in het sociale domein en daarbij valt ij op dat de relatie met het ruimtelijke domein soms moeilijk te maken is. We hebben samen met de Welzijnsorganisatie Connexa en de lokale corporatie bijvoorbeeld een buurtkamer opgericht in een sociaal-kwetsbaardere wijk. De buurtkamer loopt goed, maar toch sloeg een moestuin ernaast niet aan.’
‘Ruimtelijke ingrepen voor een gezondere leefomgeving hebben het sociaal domein wel nodig voor een hogere kans van slagen.’
‘De beoogde plek voor een tankstation en twee fastfoodketens binnen de Gemeente Harlingen ligt dicht bij de maritieme academie en tussen relatief kwetsbare wijken in. Dat is volgens wethouder De Groot zowel een argument voor de gemeente om ertegen te zijn, als dat dit voor de ontwikkelaar juist een argument vóór is.’
‘De beoogde locatie ligt daarnaast ook bij de op- en afrit van de Rijksweg A7-N31-A31 afsluitdijk. Ook de reizigers naar de eilanden Terschelling en Vlieland zijn een doelgroep op hun heen- of terugreis.’
Hoe werkt u nog meer aan een gezondere leefomgeving in Harlingen?
‘Onder andere door het vaststellen van nieuw gezondheidsbeleid. Hierin staat nadrukkelijk dat we betrokken zijn bij de totstandkoming van de tot beweging stimulerende leefomgeving. Bijvoorbeeld door de herinrichting van ons Balklandpark, met de plaatsing van een sportcontainer en via schooltuinieren.’
‘Ook organiseren we het binnen onze gemeente anders. In planologische voorprocessen zetten we al een tijdje de afdeling sociaal domein, waar ook gezondheid onder valt, aan tafel met andere disciplines. Deze afdeling kijkt bij inspreektafels welke ruimtelijke projecten er zijn, of deze wenselijk zijn voor de gezondheid en of zij voldoen aan bijpassende regelgeving. Onder ambtenaren is nog altijd winst te behalen door met elkaar meer te delen over wat ieders belangen zijn. Daarin hebben we een belangrijke stap gezet.’
‘Ik zoek verder graag de grenzen op in mijn beleid, omdat ik echt wil dat het socialer en gezonder wordt. Soms word je dan teruggefloten als wethouder. Bijvoorbeeld als je bij de ontwikkeling van een nieuwe woonwijk een ambitieuze parkeernorm van 0,8 op tafel legt om daarmee meer ruimte te genereren voor openbaar groen en ruimte voor ontmoeting in de openbare ruimte. Maar dat is beter dan starten met een lagere ambitie.’
U wilt inwoners helpen met een gezondere leefstijl. Daarbij helpt de komst van fastfood natuurlijk niet…
‘Harlingen is inderdaad in het nieuws gekomen als een gemeente waar een initiatiefnemer een tankstation wil vestigen, met daarbij een Starbucks en Burger King. Daar zijn we vanuit gezondheid op tegen, maar veel om het te verhinderen kunnen we nu niet.’
‘Onze raad dient alleen te oordelen via de standaard ruimtelijke criteria. Door de grote aandacht voor de zaak, kijkt de gemeenteraad nu wel extra goed naar het actualiseren van verkeersanalyses, verkeersinstroom, geluids- en geurnormen.’
‘Met de extra publiciteit komt vooral aan het licht dat er vanuit gezondheid geen argumentatie is om zulke initiatieven tegen te houden. Met het huidige instrumentarium zijn we als gemeente kansloos, gezondheid als valide argument is in het ruimtelijk domein echt een ondergeschoven kindje.’
De gemeente Amsterdam werkt aan een pilot over gezonde leefomgeving, volgt u dat op de voet?
‘Er is al contact geweest met de GGD Amsterdam om te kijken of het meetinstrument van de UvA iets voor Harlingen zou kunnen zijn. Zij gaven echter aan dat de locatie van de geplande fastfoodketen niet geschikt is, omdat het bedoeld is voor stadscentra met meer dichtheid van voedselaanbieders.’
‘Met de komst van één fastfood-aanbieder in Harlingen op een meer afgelegen locatie verschuift de balans in een gemeente al veel sneller. Het model zou zich daar minder voor lenen.’
‘Dat vind ik op zich heel jammer, want ik ben van mening dat het model, zoals deze nu is uitgewerkt, heel waardevol is om objectief de voedselomgeving mee te scoren. Ik had er wel oren naar om het ook te mogen testen.’
‘Het signaal dat het model beter in te zetten is in meer stedelijk gebied, kan je opvatten als het voor landelijk gebied langer gaat duren tot er meer instrumenten beschikbaar komen. Ik roep de gemeente Amsterdam op om dat model nu al wel te gaan testen om daarmee in de praktijk van de stad met een grotere dichtheid aan aanbieders de uitgangspunten te valideren. Daar zijn uiteindelijke alle gemeenten bij gebaat. En waar nodig werk ik er als kleinere gemeente heel graag aan mee.’
Wat is het grootste knelpunt voor een gemeente die gezonder wil worden?
‘Mijn grootste bezwaar is dat ik als wethouder de wet te volgen heb, maar de baten bij de initiatiefnemer landen en de lasten bij de gemeente.’
‘De maatschappelijke schade van fastfood dragen wij als samenleving en gemeente. Terwijl je die niet kan meenemen in een bezwaarprocedure. En als het politiek sentiment in een gemeente omslaat en een gezondere leefstijl prominenter op de agenda komt, kan je niet zomaar alle bestemmingsplannen actualiseren op dit aspect.’
‘Een ander knelpunt is dat gezondheid voorheen altijd laat in het proces voorbijkomt. Een initiatief zoals het tankstation met fastfood komt eerst terecht bij ambtenaren ruimtelijke ordening, een teamleider en wethouder. Als het college van B en W besluit tot een positieve grondhouding, dan staat gezondheid alweer buitenspel op basis van de ruimtelijke beoordelingscriteria.’
‘Gezondheid is niet altijd een eigenstandige en rationele keuze, hoe vaak ongezonde voedselaanbieders het ook beweren. De gemeente is nodig om over de gezondheid van haar inwoners te waken.’
Als juridische instrumenten er nog niet zijn, wat kun je dan wel?
‘Je moet je altijd blijven uitspreken als je het ergens fundamenteel mee oneens bent. In Harlingen hebben de GGD, scholen en huisartsen elk hun zienswijze ingediend op de komst van de fastfoodketen.’
‘Zelf heb ik ruim anderhalf jaar samen met hen het gesprek gevoerd met de initiatiefnemer om duidelijk te maken hoe zwaar we tegen vestiging op deze locatie zijn. De initiatiefnemer heeft ons laten weten dat zij doorgaan met het hun initiatief en dat verkenning voor andere (gezondere) invullingen verder stopt.’
‘Een gemeenteraad mag zich ook altijd uitspreken tegen het initiatief, ook als het later niet stand houdt bij de rechter. Waarbij het wel relevant is wat de onderbouwing is van de keuze die zijn maakt als ze negatief wil oordelen. Ik probeer daarom dan ook de gemeenteraad zo uitgebreid mogelijk te informeren over de verschillende belangen. En over welke aspecten zij mogen oordelen.’
‘Ook is de gemeenteraad uitgebreid geïnformeerd over de gezondheidsaspecten door de GGD, de visie van de scholen en de zorgen vanuit huisartsen en fysiotherapeuten. Sommige raadsleden vinden dit ongemakkelijk, maar binnen de wettelijke grenzen en gelet op de lange termijn is het juist belangrijk dat zowel voor als tegenstanders beschikken over alle relevante informatie.’
‘Als wethouder met deze portefeuille win je geen populariteitsprijs als je doelen in strijd zijn met economische of andere kansen. Maar vanuit mijn functie en het gezondheidsbeleid zoals we dat voeren in Friesland, maar ook de lijn van het nationale preventieakkoord of het Integraal Zorgakkoord wordt verwacht dat ik me hiertegen uitspreek. Over de hele linie.’