In samenwerking met PosadMaxwam ontwikkelde provincie Zuid-Holland een nieuwe ontwerpaanpak voor gezond verdichten: een gemeente zoekt eerst naar gezonde groene en sociale netwerken, daarna wordt de realisatie van woningen daarop afgestemd. Dit ‘omgekeerd ontwerpen’ is nog nieuw, aldus de twee partijen.
‘Heel veel overheden schrijven het netjes op: “gezondheid als begrip in beleidsdocumenten”. Maar aan de tekentafel slagen we er vervolgens niet in’, zegt Lucas van der Velden, stedenbouwkundige bij de provincie Zuid-Holland.
Ingrediënten voor een gezonde leefomgeving zijn weliswaar bekend bij ambtenaren, zoals de nabijheid van groen en ontmoetingsplekken. Maar het vinden van de samenhang is een volgende uitdaging.
Op verzoek van de provincie Zuid-Holland onderzocht bureau PosadMaxwan hoe verdichting er in het NOVEX-gebied Zuidelijke Randstad uitziet als gezondheid een leidend perspectief is. De conclusie: gezond verdichten gaat niet om het afvinken van een checklist, bepalend is juist de methodiek. Dat zegt Marianne Lefever, ontwerper bij PosadMaxwan.
Samen met Van der Velden ontwikkelden ze een omgekeerde ‘verdichtingspiramide’, waarbij bestaande gezonde elementen en structuren in een wijk de basis vormen voor goede verdichting. Lefever legt uit dat veel gemeenten starten met het zoeken naar ruimte voor extra woningen, waarna voorzieningen, mobiliteit, kwalitatieve openbare ruimte en sociale structuren in die volgorde op de woningbouw worden afgestemd.
Gezondheidsaspecten benutten
Die ‘verdichtingspiramide’ draait PosadMaxwam dus om. Volgens Lefever moet er voor gezonde verdichting eerst gezocht worden naar locaties waar in de wijk al veel gezondheidsaspecten te benutten zijn. ‘In de piramide moet je beginnen met de structuren die er het langst over doen om op te bouwen. Als je er zo naar kijkt, dan zijn groenblauwe structuren belangrijker dan de woningen en sociale cohesie in een wijk.’
In het document van PosadMaxwan worden zes stappen gevolgd, startend met het inventariseren van ruimtelijke ingrediënten voor een gezonde leefomgeving. Een integraal raamwerk helpt in kaart te brengen waar gezonde netwerken al liggen en daaropvolgend waar kansen voor intensivering liggen.
‘Toen wij op het idee kwamen om die piramide om te draaien, waren we overtuigd dat dit elders in Nederland al wel gedaan werd. Het leek zo voor de hand liggend. Toch hebben we voorlopig nog geen voorgangers gevonden’, aldus Lefever.
Van der Velden beaamt dat de uitkomsten van het ontwerpend onderzoek vernieuwend zijn. ‘Voor ambtenaren is dit een handig instrument om écht gezond te verdichten.’
Wijk Sterrenburg
Op basis van de nieuwe methodiek werd de naoorlogse wijk Sterrenburg, een eerste testcase in de gemeente Dordrecht, aangewezen als potentiële verdichtingslocatie. Beleidsmakers vonden deze wijk op voorhand juist geen geschikte locatie voor verdichting, zegt Van der Velden. ‘Die verdichting leek hen elders in Dordrecht logischer, omdat daar meer ruimte was voor nieuwe woningen.’
En toch is er volgens het onderzoek ruimte om 3.000 tot 5.000 woningen toe te voegen, veel meer dan de 250 geplande woningen voor het onderzoek. Meer en eerder aandacht voor gezondheid hoeft volgens Lefever geen extra woningen te kosten. Het ontwerpende onderzoek kan in vier maanden worden afgerond, voegt ze toe.
Om gezond te verdichten moeten volgens Lefever alle lagen van de verdichtingspiramide ruimtelijk landen, maar dit kan niet door te
beginnen bij de woningbouwopgave. ‘Ik zie bij opdrachtgevers
dat gezondheid nog altijd wordt gezien als een apart onderdeel van een ruimtelijke ontwikkeling of verdichting, niet als leidend perspectief. Het onderzoek is vooral een aanjager om de eigen ambtelijke organisatie meer toe te spitsen op gezondheid.’
Bijkomend voordeel is dat binnenstedelijk verdichten hiermee voordeliger blijft en de natuur rondom de stedelijke omgeving meer behouden kan blijven. Dat is ook mogelijk doordat in wijken als Sterrenburg huishoudens gemiddeld uit minder personen bestaan, waardoor potentieel meer mensen gehuisvest kunnen worden op dezelfde oppervlakte.
Momentum voor gezondheid
Sterrenburg is een type wijk als vele anderen, zeggen PosadMaxwan en Zuid-Holland. Dat maakt dat er na het ontwerpend onderzoek gezocht wordt naar andere wijken om te toetsen of de resultaten in Sterrenburg te repliceren zijn. Er moeten vijf pilotwijken volgen.
Daarnaast wordt in de gemeente Capelle aan de IJssel het Instituut for Positive Health betrokken, om meer onderzoek te doen naar hoe bewoners gezondheid in hun leefomgeving ervaren en welke kansen zij zelf zien om de leefomgeving gezonder te maken.
Ook komt er een website voor ambtenaren in Zuid-Holland beschikbaar met een online handleiding voor het gezond verdichten volgens de omgekeerde verdichtingspiramide. Deze komt met ingang van juli online.
Van der Velden: ‘In gesprekken met ambtenaren merk ik dat er echt een nieuw momentum is voor gezonder verdichten. Er wordt aan ons document gerefereerd in gemeenteraden en onze gedeputeerde krijgt vragen over het dupliceren van het project in Sterrenburg.’
Hij verwacht dat de nieuwe methodiek ook in andere gemeenten makkelijk te gebruiken is, doordat de bouwstenen voor een gezonde leefomgeving veelal overeen zullen komen. ‘Natuurlijk zullen lokale omstandigheden zorgen voor andere inzichten. Maar wie deze methodiek volgt, zal gezonder kunnen verdichten.’